W tej części zostaną zaprezentowane ramy koncepcyjne dziedzictwa I ich relacje do ekomuzeów. Czym jest dziedzictwo? Jakie typologie określają dziedzictwo w dzisiejszych czasach? Jak lokalnie mapować i identyfikować dziedzictwo kulturowe? Ta część będzie skupiona na tym, jak podejście ekomuzealne może odnosi się do dziedzictwa kulturowego, określając linie bazowe do tworzenia zrównoważonych projektów i prowadzenia debaty nad międzynarodowymi dokumentami normatywnymi dającymi wskazówka w zakresie polityk dotyczących dziedzictwa kulturowego.

Ta część zaczyna się od debaty koncepcyjnej nad współczesnym rozumieniem dziedzictwa. Następnie prezentowane jest podejście ekomuzealne do dziedzictwa, odnosząc się do społeczności, środowiska i terytorium (Davis, 2011; Rivière, 1985; Varine, 2017; 2006; 2002). Zostanie przedstawiona seria dokumentów międzynarodowych, które łączą dziedzictwo I ekomuzeum z międzynarodowym kontekstem i koncepcjami.

Dziedzictwo kulturowe jest częścią naszego życia codziennego, i możemy je obserwować w przekazywaniu formuł, wiedzy, i zwyczajów. Z pokolenia na pokolenie, dziedziczymy odniesienia kulturowe, które uwypuklają różnorodność kulturową ludzkości: muzyka grana na naszych lokalnych festiwalach, sposób, w jaki pieczemy nasz chleb, tradycyjne budownictwo, które możemy podziwiać w różnych miejscach, nasza duchowość, medycyna tradycyjna, rękodzieło itd. Dla nas istot ludzkich, to dziedzictwo odnosi się do zrozumienia funkcjonowania kultury i relacji do środowiska naturalnego. 

Od lat 70-tych XX w. rozumienie dziedzictwa kulturowego się zmieniało: od uznania dziedzictwa materialnego odnoszącego się do zabytkowych budynków, konstrukcje z „cegły i zaprawy murarskiej”, do dziedzictwa przyrodniczego, środowiska, krajobrazu i dziedzictwa niematerialnego. Obecne rozumienie dziedzictwa jest uzgodnione z różnych perspektyw, uwzględnione w międzynarodowych dokumentach, z których większość jest publikowana przez UNESCO. Konwencje tworzące ramy koncepcyjne dziedzictwa, przyjęte przez konkretne, międzynarodowe dokumenty: tj. Konwencja o Ochronie Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego (UNESCO, 1972) I Konwencja na rzecz Ochrony Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego (2003).

Instytucje I podmioty publiczne próbowały sklasyfikować nasze dziedzictwo, w celu ułatwienia ochrony odniesień kulturowych odziedziczonych po naszych przodkach. Według UNESCO, to są aktualne definicje trzech głównych pojęć związanych z dziedzictwem:

• Materialne Dziedzictwo Kulturowe: “(…) obejmuje artefakty, zabytki, grupy budowli I obiektów, muzea które mają różnorodne wartości, w tym symboliczne, historyczne, artystyczne, estetyczne, etnologiczne czy antropologiczne, znaczenie naukowe i społeczne.” (Instytut Statystyki UNESCO, 2009)
• Niematerialne Dziedzictwo Kulturowe: “(…) obejmuje tradycje czy żywe ich przejawy odziedziczone po naszych przodkach i przekazywane naszym następcom, takie jak tradycje ustne, sztuki sceniczne, praktyki społeczne, rytuały, obyczaje związane ze świętami, wiedza i praktyki związane z przyrodą i wszechświatem czy wiedza i umiejętności do wytwarzania tradycyjnego rękodzieła.” (UNESCO, 2003)
• Dziedzictwo Przyrodnicze: “odnosi się do walorów przyrodniczych, budowy geologicznej czy fizjograficznej i  określonych obszarów, które tworzą siedlisko zagrożonych gatunków zwierząt i roślin, i obszarów przyrodniczych o szczególnej wartości z punktu widzenia nauki, ochrony czy naturalnego piękna.  Obejmuje obszary przyrodnicze prywatne i chronione publicznie, ogrody zoologiczne, akwaria i ogrody botaniczne, naturalne siedliska, ekosystemy morskie, sanktuaria, rezerwuary itp.” (UNESCO, 1972; Instytut Statystyki UNESCO, 2009)

Muzea, przestrzenie historyczne przeznaczone do ochrony dziedzictwa kulturowego, również się zmieniają w ostatnich dekadach. Pojawienie się ruchów demokratycznych było również powiązane ze zmianami zauważanymi w stosunku do roli muzeów w naszych społeczeństwach: od tradycyjnych instytucji przeznaczonych do ochrony materialnych źródeł ludzkości do instytucji o ważnej roli społecznej odnoszącej się do praw człowieka i zrównoważonego rozwoju. Następnie pojawiły się ekomuzea w czasach kontestacji, i ich odniesienie służą obecnie orientacji na kulturę i zrównoważony rozwój.

Spełniając międzynarodowe standardy, każdy region na świecie przyjął swoje własne dokumenty, określając linie bazowe do rozwijania projektów. W kontekście europejskim, dwie konwencje trzeba wymienić jako punkt odniesienia do oceny krajobrazu kulturowego, tematy szczególnie często podejmowane przez ekomuzea: Europejska Konwencja Krajobrazowa (2000), i Konwencja z Faro (2005). Ważne jest znajomość tych standardów przy tworzeniu dokumentów, aby osiągnąć wspólny grunt, prowadzić dialog, wzmocnić współpracę między ekomuzeami, społeczeństwem obywatelskim, władzami i organizacjami międzynarodowymi. Korelacje między kulturą i rozwojem zauważa się także przy wzmacnianiu różnorodności kulturowej (Konwencja w sprawie ochrony i promowania różnorodności form wyrazu kulturowego. UNESCO 2005) i włączanie do projektów i instytucji Celów Zrównoważonego Rozwoju (SDGs ), co zostanie przedstawione w następnych częściach. Linki do każdego dokumentu są dostępne w celu ułatwienia zrozumienia obszaru dziedzictwa kulturowego (patrz na referencje poniżej, na końcu tej części).

Jak można analizować każdy kontekst uwzględniając ramy koncepcyjne propagowane przez UNESCO  i inne pokrewne instytucje? Jakie są główne odniesienia kulturowe dla waszej społeczności? Czy możecie naszkicować ramy dla waszego dziedzictwa materialnego, dziedzictwa przyrodniczego I dziedzictwa niematerialnego, po przeprowadzeniu obserwacji krajobrazu kulturowego, w którym działa wasza instytucja. Czy umiecie zidentyfikować dziedzictwo materialne, niematerialne i przyrodnicze waszej społeczności? Te i inne pytania są ważne, aby uruchomić zrozumienie swojej społeczności i terytorium. Mapowanie lokalnego dziedzictwa  jest kwestią kluczową do tworzenia ekomuzeum z wykorzystaniem dostępnych zasobów i sprzyjania zrównoważonemu rozwojowi.

W ostatnich dekadach, zmiany koncepcyjne można zaobserwować w sektorze dziedzictwa i muzeów. Powstanie ekomuzeologii wniosło nową perspektywę dla dziedzictwa, zrozumienia go jako zasób w lokalnym rozwoju. W tym sensie, według Hugues de Varine (2002), edukacja I poczucie odpowiedzialności odgrywają kluczową rolę w ochronie różnorodności kulturowej, wtedy gdy programy rozwojowe są powiązane z dziedzictwem kulturowym, terytorium, krajobrazem, pamięcią, stylem życia mieszkańców. Dziedzictwo kulturowe staje się podstawową kwestią dla działań zbiorowych odnoszących się do życia obywateli. Jeśli zastosujemy zarządzanie partycypacyjne, nie tylko w odniesieniu do wykorzystania dziedzictwa, ale też w strategiach identyfikacji i promocji, możemy wzmacniać sieci i włączać różnych obywateli (Varine, 2002).

Dokumenty międzynarodowe

Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturowego i naturalnego (1972). Dostępna na tej stronie.

Konwencja w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego (2003). UNESCO. Dostępna na tej stronie.

Konwencja w sprawie ochrony i promowania różnorodności form wyrazu kulturowego (2005). Dostępna na tej stronie.

Deklaracja z Quebec (1984). Podstawowe cele Nowej Muzeologii. Dostępna na tej stronie.

Europejska Konwencja Krajobrazowa (2000). Konwencja Krajobrazowa Rady Europy. Dostępna na tej stronie.

Konwencja z Faro (2005). Ramowa Konwencja Rady Europy w sprawie wartości dziedzictwa kulturowego dla społeczeństwa. Dostępna na tej stronie.

Okrągły Stół z Santiago (1972). Programa Ibermuseus. Dostęny na tej stronie.

Rekomendacje dotyczące ochrony i promocji muzeów i zbiorów, ich różnorodności i ich znaczeniu dla społeczeństwa (2015). UNESCO. Dostępne na tej stronie.

Czym jest ekomuzeum? Jakie można znaleźć różnice między tradycyjnymi muzeami i ekomuzeami? Jak są kształtowane relacje pomiędzy ekomuzeami, społecznościami i przyrodą? Jak powiązać zaspokojenie potrzeb społeczności z projektem ekomuzeum? Ekomuzea działają w dużej mierze w oparciu o lokalną partycypację, jako wspólny proces odkrywania, zarządzania i ochrony dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, którego celem jest zrównoważony rozwój społeczności. W dzisiejszych czasach, społeczna rola ekomuzeów odnosi się także do głównych kwestii, wzmocnienia takiej jak znaczenie projektów dla lokalnych społeczności.

Od lat 60-tych XX w., stosowano różne podejścia do ekomuzeów. Różnorodność tę obserwowano jako rozwój regionalny pozwalający na różne możliwości zarządzania dziedzictwem na poziomie lokalnym poprzez ekomuzeum. Zaangażowanie społeczności jest jedną z kluczowych kwestii, które są podejmowane podczas tworzenia ekomuzeów, z uwzględnieniem różnorodności kontekstów regionalnych, w których działają. Jak można zrozumieć społeczność i zaangażowanie z uwzględnieniem różnorodności kontekstualnej miejsc, w którym ekomuzea działają? W podejściu ekomuzealnym, idea społeczności odnosi się ściśle do rozwoju lokalnego. Znaczenie identyfikacji lokalnych zasobów i projektowanie strategii rozwoju zrównoważonego jest ważne dla rozwoju społecznego, wzmocnienia spójności społecznej i zachęcania ludzi do zaangażowania w programy zrównoważonego rozwoju. Identyfikacja lokalnych potrzeb i oczekiwań ułatwia rozwój projektów ugruntowanych społecznie i realistycznych, wykorzystujących podejścia socjomuzeologicznych zawsze z perspektywą partycypacyjną, co zostanie omówione później w Module 4.

Ważne jest stworzenie warunków do dyskusji prezentującej główne odniesienia historyczne do tworzenia koncepcji ekomuzeum, odnosząc się do Nowej Muzeologii i do powstania socjomuzeologii (Moutinho, 2016; 2014). Debaty na temat ekomuzeów i socjomuzeologii prowadzone są z ogólnym zrozumieniem tego, jak doświadczenia oddolne rozwijały się, uwzględniając podejście socjomuzeologiczne w serii studiów przypadku z Ameryki Łacińskiej i Europie. Linie bazowe ustalone w Deklaracji z Santiago (1972) i powstanie Międzynarodowego Ruchu na rzecz Nowej Muzeologii (MINOM) w latach 80-tych XX w. zachęciło ruchy społeczne i społeczności do promowania swoich własnych inicjatyw, a UNESCO i inne międzynarodowe dokumenty, które korzystały z oddolnych doświadczeń, wzmocnionych dzięki rozwojowi polityk publicznych od lat 60-tych XX w. do dzisiaj.

Czy umiesz zidentyfikować różne doświadczenia tworzone przez muzea w Twoim regionie? W jaki sposób muzea odnoszą się do kwestii lokalnych, dziedzictwa kulturowego i krajobrazu kulturowego? W jaki sposób społeczności są angażowane w te procesy?

Zmiany obserwowane w rozumieniu dziedzictwa kulturowego są również obserwowane w pojmowaniu muzeów. O ile tradycyjne rozumienie muzeów zwykle koncentrowało się na pojęciach budynku, publiczności i zbiorów, w przypadku ekomuzeów zainteresowanie przesuwa się na terytorium, społeczność i dziedzictwo  (Varine, 2002; 2006; 2017). W roku 1972, w Santiago, Chile, UNESCO i ICOM promowały okrągły stół Santiago odnoszący się do lokalnych kwestii i badający to jak muzea mogą uczestniczyć i koordynować wysiłki mające na celu promowanie rozwoju lokalnego (The Santiago Roundtable, 1972).

Ten zwrot wspierały wartości demokratyczne, zachęcające społeczności do założenia, że ich dziedzictwo i interpretacja ich terytoriów, przewidywanie rozwoju miejscowości. Ostatnie rekomendacje UNESCO odnoszące się do muzeów zostały zastosowane w roku 2015, i rozpoznanie społecznej roli muzeów zostało przyjęte jako znaczące dla rozwoju muzeów i społeczeństw:

„Muzea są coraz częściej postrzegane w wielu krajach jako odgrywające kluczową rolę w społeczeństwach i jako czynnik społecznej integracji i spójności. W tym sensie, mogą one pomóc społecznościom do stawienia czoła głębokim zmianom w społecznym, włącznie z tymi, które prowadzą do powstania nierówności i zerwania więzi społecznych. (…) Muzea są ważnymi publicznymi przestrzeniami, które powinny kierować swoją ofertę do całego społeczeństwa i mogą w ten sposób odgrywać ważną rolę w rozwoju więzi społecznych i spójności, budowaniu postaw obywatelskich, i odzwierciedlaniu zbiorowej tożsamości.” (UNESCO, 2015. Art. 16 and 17).

W dzisiejszych czasach, wzmacnianie ekomuzeów jest powiązane z promocją różnorodności kulturowej, uwzględniając, że „różnorodność kulturowa jest cechą określającą ludzkość” i „że różnorodność kulturowa tworzy bogaty i zróżnicowany świat, który zwiększa zakres wyborów i podnosi potencjał ludzki, możliwości i wartości, i w ten sposób jest główną lokomotywą rozwoju zrównoważonego dla społeczności, ludzi i narodów” Konwencja w sprawie ochrony i promowania różnorodności form wyrazu kulturowego. UNESCO, 2005). Po przyjęciu Celów Zrównoważonego Rozwoju (SDGs), we wrześniu 2015, wzmocnienie dziedzictwa kulturowego zostało uznane za znaczące i strategiczne dla rozwoju zrównoważonego społeczności. Ekomuzea mogą być protagonistami w tym procesie, odnosząc się do lokalnych kwestii obecnie i myśląc o zrównoważonej przyszłości.

Co najmniej dwa podejścia można wykorzystać przy podejmowaniu pierwszych kroków do tworzenia ekomuzeum: mapowanie lokalnego dziedzictwa, z uwzględnieniem dziedzictwa przyrodniczego, materialnego i niematerialnego; i identyfikacja lokalnych problemów, potrzeb i aspiracji społeczności. Cały ten proces musi być zorientowany w zgodzie z tendencją do zainteresowania się życiem społeczności, jako że muzea są instytucjami na służbie ludzi i społeczeństwa (Moutinho & Primo, 2017). Identyfikacja lokalnych potrzeb i lokalnych problemów, o ile są omawiane w sposób demokratyczny, będzie promować ekomuzeum jako miejsce organizacji spotka dotyczących rozwoju terytorium.

Jak zidentyfikować strategie I zaspokajać lokalne potrzeby z wykorzystaniem zasobów dziedzictwa? Jak zrozumieć dziedzictwo waszej społeczności jako zasób w rozwoju społecznym?  Ważne jest prowadzenie procesu demokratycznego przy mapowaniu I identyfikacji dziedzictwa waszej społeczności. Mądre, oparte na wiedzy zarządzanie lokalnym dziedzictwem może stanowić kluczową kwestię w rozwiązaniu lokalnych problemów i promowaniu zrównoważonego rozwoju. Jak możesz promować te kwestie w swojej społeczności? Wszystkie te kwestie będą omawiane później i pogłębione z perspektywy praktycznej w module 2 (Ekomuzea i zrównoważony rozwój), 3 (Planowanie, tworzenie i zapewnienie trwałości ekomuzeum) i 4 (Partycypacja i aktywne zaangażowanie obywatelskie, procesy partycypacyjne).

Pogłębiona analiza kontekstualna jest kluczowa dla rozwoju ekomuzeum. W tym celu, konieczne jest rozumienie terytorium, lokalnego dziedzictwa I potrzeb obywateli. Co rozumiemy przez terytorium? Jak zidentyfikować terytorium, uwzględniając jego walory kulturowe? Jak powiązać potrzeby obywateli z dziedzictwem kulturowym? Ekomuzeum jest przestrzenią łączenia różnych perspektyw obecnych w społecznościach, działając jako forum demokratycznych debat na temat społecznej roli muzeów w rozwoju zrównoważonym.

Terytorium jest jednym z trzech filarów ekomuzeów. Jest tutaj rozumiane jako krajobraz związany z określoną grupą obywateli i ludności, które mają dawne odniesienia kulturowe dotyczące wykorzystania lokalnych zasobów. Terytorium skupia czas i przestrzeń, zasoby przyrodnicze i kulturowe, przedstawiając

Przyroda jest dziczą, ale także jako wykorzystany przez społeczeństwo tradycyjne i przemysłowe ich własne wyobrażenie. Jest (ekomuzeum) wyrazem czasu, kiedy objaśnienie, które oferuje sięga wstecz do czasów przed pojawieniem się człowieka, przemieszcza się w czasie przez okres prehistoryczny i czasy historyczne, w których żył i dociera w końcu do teraźniejszości. Oferuje też wgląd w przyszłość, nie mając pretensji do podejmowania decyzji, mając raczej funkcję informowania i krytycznej analizy. Jest interpretacją przestrzeni – konkretnych miejsc, w których można się zatrzymać lub przechadzać (Rivière, 1985).

Każde terytorium ma swoje specyficzne problemy do podjęcia przez mieszkańców. Walory kulturowe mogą stanowić wartościowe zasoby dla społeczności skupiającej się na pracy nad odpowiedzią na lokalne pytania. Ważne jest zidentyfikowanie lokalnych problemów I kwestii, którymi może się zająć ekomuzeum, biorąc pod uwagę jego społeczną rolę w rozwoju, podkreśloną przez demokratyczne wartości dziedzictwa i różnorodności kulturowej. Narzędzia partycypacyjne są bardzo wartościowe dla procesu demokratycznego – od dyskusji na temat lokalnych spraw  do procesów podejmowania decyzji, do projektowania strategii rozwoju lokalnego, co zostanie omówione później w Module 4.

Niektóre narzędzia służące mapowania dziedzictwa kulturowego w konkretnym terytorium opierają się na edukacji o dziedzictwie. Obserwacja, , Rejestracja, Badanie i Udostępnianie są przykładami tych procesów (Grunberg, 2007). Obserwacja opiera się na czuciowych znaczeniach dla identyfikowania głównych odnośników kulturowych z wykorzystaniem wzroku, węchu, słuchu,  smaku i dotyku w celu mapowania dziedzictwa kulturowego. Rejestrowanie wykorzystuje rysowanie, opisy słowne, mapy i inne logiczne i intuicyjne środki. Badanie opiera się na analizie zidentyfikowanych odniesień kulturowych poprzez publiczne dyskusje. W końcu, udostępnianie odnosi się do użycia kreatywności dla wyrażenia dziedzictwa kulturowego przy użyciu sztuk teatralnych, muzyki, plastyki, filmowania i innych działań artystycznych, 

Ekomuzeum pozwala na zapewnienie społecznościom rozwiązań dotyczących kwestii lokalnych terytorium, z uwzględnieniem rozwoju społecznego i kulturowego – tj. zrównoważone rozwiązania w zakresie wykorzystania wody i energii; promocja pokoju w obszarach objętych konfliktami; promocja szans gospodarczych dla lokalnych przedsiębiorców, uwzględniająca produkcję rękodzielniczą, atrakcje turystyczne, lokalne produkty; wzmocnienie powiązań wzajemnych ze szkołami, bliska współpraca przy rozwijaniu akcji edukacyjnych; promocja lokalnych świąt i możliwości realizacji potrzeb kulturalnych, działanie jako otwarta przestrzeń na spotkania społeczności etc.

Czy możesz zidentyfikować jakieś lokalne kwestie I problem społeczne, którymi warto się zająć w ramach ekomuzeum? Jak może ekomuzeum współpracować lokalnie na rzecz rozwoju terytorialnego? Jak postrzegasz ekomuzeum jako centrum gromadzące różnych ludzi I społeczności, w celu budowania sieci i rozwijania projektów współpracy?

Jedną z interesujących perspektyw, którą warto wziąć pod uwagę w ramach ekomuzeum jest zrozumienie siły I poetyki obywateli w tworzeniu ekomuzeów zorientowanych na życie społeczności (Chagas, 2007; 2010). Ekomuzea powinny łączyć potrzeby społeczności, skupiając się na wartościach demokratycznych, różnorodności wyrazu kulturowego i zrównoważonym rozwoju. Muzea muszą służyć życiu i społeczności, a ekomuzea przywiązane do rozwoju zrównoważonego muszą wykorzystywać różnorodność stanowisk, żeby stawić czoła współczesnym kwestiom, szanując lokalne potrzeby i mając na celu sprawiedliwe i żyjące w dobrostanie społeczności.

Czy masz podobne działania prowadzone w Twoim ekomuzeum? Jak możesz zbadać te narzędzia w celu odkrycia terytorium i wzmocnienia działań edukacyjnych na rzecz promocji  dziedzictwa kulturowego? Czy możesz zidentyfikować lokalne problemy i zaprojektować strategie oparte na zasobach kulturowych dostępnych na Twoim terytorium i w społeczności?

Organizacja dostępnych informacji wzbogaci każdy projekt rozwijany przez ekomuzeum, oparty na idei identyfikowania lokalnych problemów i analizowaniu, jak można zareagować na problemy zidentyfikowane na lokalnym terytorium. Następne moduły przedstawią praktyczną perspektywę z konkretnymi narzędziami i strategiami łączenia ekomuzeów z Celami Zrównoważonego Rozwoju, planowania tworzenia ekomuzeów i diagnostyki terytorialnej pod kątem zarządzania partycypacyjnego.