Ponadnarodowy Raport

>

Ponadnarodowy Raport

Zawartość

Zawartość

Wstęp

Poniższy dokument zawiera Ponadnarodowy Raport (PR) prezentujący główne wnioski z badań przeprowadzonych w ramach pierwszego etapu realizacji projektu EcoHeritage. Jest to zbiorcza analiza, która prezentuje dane zebrane w Polsce, Włoszech, Hiszpanii i Portugalii w formie Raportów Krajowych (RK), w których każdy zespół badawczy przeanalizował różne podejścia do koncepcji ekomuzeum i ich konsekwencje zaobserwowane w grupie badanych podmiotów. Dodatkowo, seria wywiadów z naukowcami została zorganizowana przez każdy zespół, dostarczając perspektyw dotyczących zarówno ram koncepcyjnych jak i kwestii politycznych, prawnych, historycznych i socjologicznych odnoszących się do ekomuzeów, dziedzictwa kulturowego i lokalnego rozwoju. Poprzez rozważania nad sprzężeniem pomiędzy kontekstem teoretycznym ekomuzeum a praktycznymi perspektywami programu budowania potencjału, Ponadnarodowy Raport ma na celu przyczynienie się do osiągnięcia celów zaproponowanych w Projekcie EcoHeritage.     

Podejście metodyczne było wspólne dla zespołów z czterech krajów i każdy z zespołów był odpowiedzialny za badanie kontekstu krajowego. Po serii spotkań, podczas których ogólne założenia i perspektywy zostały przedyskutowane, badanie zostało przygotowane w celu dokładnej analizy głównych kwestii dotyczących ekomuzeum, odniesienia się do zidentyfikowanych potrzeb szkoleniowych, i wspierania procesu sieciowania ekomuzeów i stworzenia internetowej aplikacji szkoleniowej. Ma to służyć zgromadzeniu zestawu materiałów i referencji do przygotowania podstawy do dalszych działań dotyczących budowania potencjału, których celem będzie zgromadzenie specjalistów w zakresie ekomuzeów i innych interesariuszy. Ponadnarodowy Raport przyczyni się do osiągnięcia rezultatów oczekiwanych w Projekcie, ponieważ obejmuje ogólne mapowanie i raport diagnostyczny z czterech krajów, omawiający podobieństwa i różnice, i skupia się na wspólnych potrzebach związanych z przyszłym rozwojem ekomuzeów.

Podsumowanie

Cel projektu

Projekt EcoHeritage ma na celu badanie modeli zarządzania, które rozwinęły się w ekomuzeach, odwoływanie się do dobrych przykładów dotyczących trwałości tych społecznych, oddolnych przedsięwzięć. EcoHeritage ma przyczynić się do waloryzacji tych procesów, skupiając się na ich adekwatności dla społeczności, w sensie wspierania lokalnego rozwoju i zachowania spójności społecznej. Na koniec, po zidentyfikowaniu głównych potrzeb szkoleniowych ekomuzeów, zostanie zaprojektowany zarówno specyficzny program budowania potencjału jak i stworzona sieć podmiotów i specjalistów.

Podejście metodyczne

Metodyka tego raportu opiera się o wspólnie wypracowane podejście odnoszące się do różnego rozumienia koncepcji ekomuzeum we Włoszech, Polsce, Portugalii i Hiszpanii.  W tym sensie, po spotkaniach i wywiadach z naukowcami i innymi interesariuszami, ankieta badawcza została skierowana do grupy ekomuzeów w czterech krajach. Zebrane i przeanalizowane dane dostarczyły informacji na temat obecnej sytuacji ekomuzeów i potrzeb szkoleniowych ich kadry.

Oczekiwane rezultaty

mapowanie ekomuzeów
podobieństwa i różnice w koncepcji
wspólne potrzeby i możliwości budowania potencjału

Ramy koncepcyjne

Obecnie, niezbędne jest zrozumienie społecznej roli ekomuzeów dla zintegrowanego rozwoju na poziomie lokalnym, regionalnym, krajowym, europejskim i międzynarodowym, zbieranie różnych podejść do spójności społecznej, różnorodności kulturowej, środowiska i globalnego poczucia obywatelskości. Zróżnicowane podejścia koncepcyjne i praktyczne do ekomuzeum zostały określone podczas tego badania, przy czym konieczne jest zrozumienie, że badane podmioty są częścią okresowego i zmieniającego się zjawiska. Są one stale w procesie zmiany, i może staną się czymś innym w odpowiedzi na zróżnicowany kontekst społeczny i historyczny. Jednakże, może główną kwestią, która pozostaje jest powiązanie między pierwotnymi aspektami ekomuzeum i ich współczesnymi perspektywami odnoszącymi się do konieczności odpowiadania na potrzeby lokalnej społeczności. Ten raport uwzględnia różne perspektywy i próbuje odnieść się do wspólnych potrzeb i celów dotyczących identyfikacji potrzeb szkoleniowych i wspierania procesu budowania potencjału inicjatyw i rozwinięcia silnej struktury sieciowej.

Główne rezultaty badania

Raport diagnostyczny zaangażował (opierając się na badaniu ankietowym, wywiadach, spotkaniach i bibliografii) 110 podmiotów, a mianowicie: jeden partner i 22 ekomuzea w Polsce, dwóch partnerów i 40 ekomuzeów we Włoszech, trzech partnerów i 22 ekomuzeów w Hiszpanii, i dwóch partnerów i 18 ekomuzeów w Portugalii.

Ryc 1. Mapa prezentująca geolokalizację Partnerów konsorcjum i 102 podmioty uczestniczące w badaniu z Polski, Włoch, Hiszpanii i Portugalii (z uwzględnieniem terenów stałego lądu i wysp). Skala 1-500km. Przygotowana w oparciu o Google My Maps.

Potrzeby szkoleniowe

  • Facylitacja procesu wspólnego uczenia się;
  • Traktowanie innowacji jako tematu przekrojowego;
  • Poprawa procesów monitorowania I ewaluacji;
  • Wzmocnienie zarządzania z udziałem społeczności;
  • Rozwijanie umiejętności zarządczych;
  • Strategiczne zastosowanie Celów Zrównoważonego Rozwoju;
  • Wsparcie inicjatyw na rzecz klimatu;
  • Wzmocnienie sieci krajowych, regionalnych I międzynarodowych;
  • Umożliwienie działań bezpośrednich i online;

Propozycja modułów narzędzi szkoleniowych, z uwzględnieniem metodologii horyzontalnych, służących dzieleniu się wiedzą w oparciu o zasady wspólnego uczenia się:

Moduł I: prezentacja każdego terytorium; Moduł II: prezentacja każdej społeczności; Moduł III: modele zarządzania ekomuzeami; Moduł IV: prezentacja zidentyfikowanego dziedzictwa kulturowego; Moduł V: mapowanie trudności, problemów i potrzeb; Moduł VI: mapowanie rozwiązań; Moduł VII: Cele Zrównoważonego Rozwoju, działania na rzecz klimatu i korelacje pomiędzy kwestiami globalnymi i lokalnymi terytoriami.

Uwagi końcowe i dzalsze kroki

Po fazie diagnostycznej, następne kroki w projekcie będą obejmowany opracowanie podręcznika dobrych praktyk, zestawu narzędzi do partycypacyjnego zarządzania dziedzictwem oraz internetowej szkoleniowej aplikacji w oparciu o Otwarte Zasoby Edukacyjne (Open Educational Resources). Wszystkie te etapy ułatwią wzmocnienie sieci ekomuzeów w kontekście europejskim i pozaeuropejskim. Wszystkie te etapy ułatwią wzmocnienie sieci ekomuzeów w środowisku europejskim i pozaeuropejskim, jako, że sieciowanie może być powielane na innych obszarach, i zbliżać ekomuzea z innych regionów I krajów.

Ramy koncepcyjne i proces instytucjonalizacji

Definicja ekomuzeum wydaje się jasna dla naukowców i praktyków z sektora muzealnego. Ale jeśli zwróci się uwagę na historię koncepcji i zróżnicowane podejścia obserwowane na całym świecie, ukazuje się cala złożoność daleka od komfortu i spokoju środowiska teoriopoznawczego. Przygotowanie czterech raportów krajowych, w ramach projektu EcoHeritage pokazało, jak różnie w procesie ostatnich konceptualizacji, ekomuzea zostały zaadaptowane do historycznego, społecznego i politycznego kontekstu. Każde środowisko wniosło inne podejście zarówno do wykorzystania dziedzictwa kulturowego jak i odniesień do specyficznych ram koncepcyjnych i prawnych. Z jednej strony, Hiszpania i Portugalia skupiają się na kwestiach społeczno-politycznych i bliskich związkach z Międzynarodowym Ruchem na rzecz Nowej Muzeologii (MINOM) w konfrontacji ekomuzeów z ich ramami koncepcyjnymi. Z drugiej strony, podejście włoskie prezentuje koncepcję blisko związaną z ideą krajobrazu kulturowego. Kontekst polski prezentuje odmienne rozumienie, rozważając ich historyczny rozwój w okresie po zimnej wojnie i scentralizowanym zarządzaniu dziedzictwem kulturowym w XX wieku – podejście do nowej muzeologii i doświadczeń związanych z ekomuzeami zostało rozpowszechnione w Polsce po roku 2000.

Koncepcja ekomuzeum powstała we Francji w szczególnym czasie i szczególnej sytuacji społecznej, kulturowej i gospodarczej – zamieszek związanych z ruchami kontrkulturowymi w latach 60-tych, walki o prawa człowieka i reakcji instytucjonalnej w tworzeniu polityki kulturowej. W 1971, podczas trwania Konferencji Ogólnej ICOM (Międzynarodowej Rady Muzeów) w Paryżu i Grenoble, Hugues de Varine stworzył tę koncepcję. Proces ten opierał się na doświadczeniach zapoczątkowanych lata wcześniej, związanych z tworzeniem francuskich regionalnych parków przyrody w połowie lat 60-tych, kiedy to Georges Rivière i De Varine wprowadzili w życie koncepcję muzeów terytorialnych. Po roku 1971, ekomuzeum ewaluowało w kierunku procesów społecznych, stymulujących wewnętrzny rozwój lokalny – zbieżnych z ówczesną agendą UNESCO łączącej kulturę z rozwojem. W 1973 roku, w mieście Creusot-Montceau-Les-Mines powstało społeczne ekomuzeum, stanowiące najczęstszy punkt odniesienia, a od połowy lat 70-tych do dzisiaj rosnąca liczba podobnych przedsięwzięć pojawiła się zarówno we Francji jak i w innych częściach świata, wnosząc różne perspektywy wynikające z ich lokalnych kontekstów.

Idea ekomuzeum pojawiła się najpierw w krajach francuskojęzycznych, takich jak Kanada, ale stopniowo przenikała do innych krajów zainteresowanych Nową Muzeologią, takich jak Portugalia, Brazylia, Norwegia, Włochy itp., aż do jej obecnej ekspansji do innych krajów (Turcja, Chiny, Japonia, Mongolia, Korea, etc.). Dzisiaj ekomuzea są także zsieciowane w stowarzyszenia i federacje, takie jak  EMI (Włochy), FEMS (Francja), JECOMS (Japonia), ABREMC (Brazylia), czy ogólnoświatowe DROPS. Projekt EcoHeritage łączy różnorodność czterech krajowych podejść, prezentując ogólne rozumienie ekomuzeów i ich lokalną specyfikę. Projekt bada ramy koncepcyjne i doświadczenia zebrane na poziomie krajowym, podkreślając różnorodność ekomuzeów w kontekście europejskim, ale także ich wspólne wyzwania historyczne, odnoszące się do zrównoważonego wykorzystania „żywego” dziedzictwa na rzecz zintegrowanego rozwoju społeczności lokalnych, a także pojawiających się kwestii dotyczących celów rozwojowych i sprawiedliwości klimatycznej Narodów Zjednoczonych do roku 2030.

Definiowanie, ekomuzeów w Portugalii przyniosło żywą debatę dotyczącą kontekstu tworzenia pierwszych portugalskich ekomuzeów, rozwoju koncepcji w środowisku naukowym i głównych aktorów zaangażowanych w ten proces. Definicje portugalskie mają bardzo bliskie związki z podejściem ekomuzeów francuskich, głównie z powodu projektów rozwijanych przez Hugues’a de Varine’a we Francji i Portugalii oraz powstania MINOM (Międzynarodowego Ruchu na rzecz Nowej Muzeologii), który zintegrował iberoamerykańskie i francuskojęzyczne środowiska i doświadczenia z innych krajów. Proces prowadzony przez muzea, stowarzyszenia, zespoły, organizacje wiejskie i peryferyjne oraz kilka społeczności cechuje różnorodność, łącząc podejścia związane z rozwojem lokalnym i promocją praw do kultury, często obserwowanych w zaproponowanych przez Hugues’a de Varine’a triadach: od podejścia tradycyjnego odnoszącego się do  budynku/zbiorów/publiczności do idei dziedzictwa/społeczności/terytorium. Włochy, Polska, Portugalia i Hiszpania przedstawiły różne doświadczenia i rozumienie koncepcji ekomuzeum (tj. Strategiczny Manifest Ekomuzeów Włoskich), ale ich sposób postrzegania ekomuzeum jest zbieżny w odniesieniu do rozwoju kapitału ludzkiego, różnorodności kulturowej, połączeń terytorialnych jak również współczesnych kwestii dotyczących lokalnego i globalnego zrównoważonego rozwoju.

Historia  demokracji w Portugalii jest ściśle związana z silnym rozwojem ekomuzeów od lat 70-tych (Primo, 2008). Od 28 maja 1926 do 25 kwietnia 1974, Portugalia przeszła przez długi okres dyktatury zwany Estado Novo, pod przewodnictwem António de Oliveira Salazara. Okres tych prawie 48 lat jest ciągle obecny w pamięci społecznej ludności, a tęsknota za wolnością była patentem na aktywną mobilizację kulturową, którą można było zaobserwować w całym kraju w następnych latach. W roku 1975, Rewolucja Goździków (Revolução dos Cravos) zakończyła okres represji i rozpoczął się tak zwany Trwający Proces Rewolucyjny, dzięki któremu zostały ustanowione rządy demokratyczne. Nadszedł czas na przebudowę Portugalii jako narodu i wprowadzenie podstawowych praw ludności, włącznie z dostępem do kultury i praw obywatelskich. Od tego okresu, można było obserwować znaczący wzrost działalności instytucji muzealnych w kraju, jak pokazuje Badanie Muzeów w Portugalii, zorganizowane przez IPM (Portugalski Instytut Muzeów), przeprowadzone przez OAC (Obserwatorium Działalności Kulturalnej), i opublikowane przez Portugalskie Ministerstwo Kultury w 1999 (Inquérito aos museus em Portugal, 2000). W kilku regionach kraju, ukształtowała się stopniowo grupa muzeów tworzonych przez społeczności lokalne, stanowiąc pierwsze wysiłki mające na celu wprowadzenie w życie nowego rozumienia praktyki muzealnej  (Brito, 1989).

Można przytoczyć dwa przykłady, które pokazują ruch odnowy muzeologicznej: Ecomuseu do Seixal (1982) i Museu do Casal de Monte Redondo (1981). Obydwa wskazują konieczność tworzenia muzeów w oparciu o społeczności lokalne, odchodząc od instytucji, “których głównym celem są tylko zbiory, ochrona i prezentacja”. (Moutinho, 1991, p. 79). Portugalski historyk i muzeolog António Nabais, który był odpowiedzialny za organizację i rozwój Ecomuseu do Seixal, nawiązywał do tej filozofii, kiedy omawiał swoje doświadczenia i wspomniał, że “rozwijające się muzeum działa zgodnie z interesami społeczności lokalnej i równocześnie kontynuuje badania i poprawę stanu dziedzictwa kulturowego gminy”. (Nabais, 1989, p. 89). Powyższe muzea są dobrymi przykładami ilustrującymi nowy sposób myślenia i praktyki, które można nazwać Nową Muzeologią. W przeciwieństwie do normatywnej i tradycyjnej muzeologii, nowe podejście promowało projekty, które wykorzystywały od lat 70-tych muzea jako instrumenty wspierania rozwoju lokalnego.

W roku 1984 zespół Museu do Casal de Monte Redondo miał okazję do aktywnego uczestnictwa w I Międzynarodowym Warsztacie – Ekomuzea / Nowa Muzeologia, który odbył się w Quebec’u (GTP – MINOM, 1985, s. 01). W jego trakcie została przyjęta Deklaracja z Québec przez 15 krajów, reprezentowanych przez muzeologów. Dokument ten jest wciąż uważany za punkt odniesienia, zawierający podstawowe zasady Nowej Muzeologii. Po tym wydarzeniu, II Międzynarodowy Warsztat – Ekomuzea / Nowa Muzeologia  odbył się w Lizbonie w roku 1985, i dał początek tworzenia MINOM – Międzynarodowego Ruchu na rzecz Nowej Muzeologii. MINOM jest międzynarodową organizacją afiliowaną przy ICOM – Międzynarodowej Radzie Muzeów, podchodzącą z troską do zmian społecznych i kulturowych, stawiającą sobie za cel promocję dialogu międzykulturowego pomiędzy profesjonalistami a społecznościami i budowanie relacji opartych na współpracy. (Textos de Museologia. MINOM, 1991). Obecnie, w Portugalii zidentyfikowano ponad 40 ekomuzeów, a Departament Muzeologii na Uniwersytecie Lusófona stara się powiązać wiedzę teoretyczną i praktyczną, pogłębiając dyskusję wokół społecznej roli muzeów.

Hiszpania prezentuje pewne podobieństwa pod względem rozwoju społeczno-politycznego i historycznego od lat 70-tych. Pod koniec dyktatury Francisco Franco, powstało Państwo Autonomii z instytucjami władzy regionalnej – comunidades autónomas – ułatwiającymi wyłanianie się regionalnych aktorów politycznych. W następstwie promocji działań regionalnych, pojawiły się pierwsze inicjatywy ekomuzealne we wczesnych latach 80-tych, szczególnie w czterech miejscach: Allariz (Galicia), Esterri d’Àneu (Catalonia), Molinos (Aragon), Tiriez (Castilla-La Mancha). Pierwsze trzy stały się przykładami społecznych, oddolnych projektów ekomuzealnych, zarówno w krajowej jak i międzynarodowej literaturze specjalistycznej i były promowane przez osoby zaangażowane w tworzenie MINOM. Czwarta miała bardziej ograniczoną rozpoznawalność, głównie z powodu braku kontaktu z sieciami międzynarodowymi. Obecnie, tylko dwie z wyżej wymienionych instytucji kontynuują pierwotny projekt: Parque Cultural del Maestrazgo (Aragón) i Ecomuseú de les Valls d’Àneu (Catalonia).

Decentralizacja administracyjna w Hiszpanii umożliwiła każdemu regionowi ustanawianie prawa z uwzględnieniem różnorodności przyrodniczej i kulturowej. Rozwój ekomuzeów w Katalonii, Andaluzji i Kraju Basków, żeby wspomnieć tylko niektóre, są dobrymi przykładami tego procesu. Po integracji z Unią Europejską, Hiszpania mogła też skorzystać z funduszy na rozwój terenów wiejskich, które ułatwiły tworzenie ekomuzeów. Środki z programów FEDER i LEADER miały wśród swoich filarów ochronę kultury i dziedzictwa,  partycypację społeczną, i rozwój działalności gospodarczej takiej jak turystyka, które mieszczą się w koncepcji ekomuzeum. Środowiska profesjonalne i akademickie przeszły też mentalną ewolucję od lat 80-tych, głównie w takich dziedzinach jak rozwój lokalny i społeczny, zarządzanie w kulturze, turystyka, co przyczyniło się do pogłębienia zainteresowania tymi kwestiami w obszarze muzeologii społecznej. Warto wspomnieć książkę Aurory León El Museo: teoría, praxis y utopía (Muzeum: teoria, praktyka i utopia), opublikowaną po raz pierwszy w roku 1978. Ten swoisty boom w badaniach i szkoleniach specjalistycznych doprowadził do powstania ekomuzeów, łączących wiedzę akademicką z doświadczeniami praktycznymi. Obecnie w Hiszpanii jest blisko 100 czynnych ekomuzeów, co przedstawia Krajowy Raport. Wyniki badań zaprezentowane w raporcie pokazują, jak różne są doświadczenia hiszpańskie od pierwotnej, francuskiej praktyki z lat 70-tych, podkreślając jasne cele ekomuzeów, jako podejście przystosowane do lokalnych potrzeb wyrażanych przez społeczność i ludzi związanych z konkretnym terytorium.

Ekomuzeologia pojawiła się w Włoszech w roku 1990, kiedy utworzone zostało Ecomuseo della Montagna Pistoiese. Od tego czasu zrealizowano, szereg projektów, których celem była ochronią i zachowanie krajobrazu w kraju. Na początku nowego tysiąclecia, liczba ekomuzeów znacząco wzrosła: pierwsza próba badań nad ekomuzeami we Włoszech miała miejsce w 2002, kiedy to Maurizio Maggi z zespołem zidentyfikowali ponad 57 ekomuzeów; w 2008, drugie podejście do badań było koordynowane przez Raffaellę Rivę, która zidentyfikowała ich 193 (Riva, 2008); dzisiaj, we Włoszech działa około 240 ekomuzeów. Jednakże, identyfikacja ekomuzeów we Włoszech stanowiła duży problem przez wiele lat, ze względu na fakt, że część z nich sama uważa się za ekomuzeum, nawet jeśli nie spełnia żadnych podstawowych zasad ekomuzeologii. Niemniej jednak, trzeba zauważyć, że instytucje te uzyskały wspólne instrumenty i metodykę do zastosowania lokalnie, takie jak partycypacyjna inwentaryzacja dziedzictwa kulturowego i krajobrazu (Maggi, 2002). Dodatkowo, przyjęte ramy prawne, które dotyczą instytucji ekomuzeum zapewniają fundusze i ich rozpoznawalność.

Kluczowe aspekty zaobserwowane w kontekście włoskim wiążą z bliskimi relacjami ekomuzeów z koncepcją krajobrazu kulturowego oraz ustanowionego regionalnie prawodawstwa, co podkreśla Huges de Varine: “Włochy są jedynym krajem na świecie, gdzie ustanowiono specjalne prawo dla ekomuzeów” (Varine, 2021). Włoskie ekomuzea miały owocny okres od 1998 do 2007, toczyły się wtedy dyskusje i rozwijano regionalne prawo oraz obserwowano wzajemne oddziaływanie pomiędzy uczelniami i instytucjami na poziomie lokalnym, krajowym i europejskim[1]. Ekomuzea są teraz podmiotem prawa w 15 z 21 regionów i prowincji we Włoszech, i została stworzona krajowa sieć, aby ułatwiać współpracę między instytucjami, badaczami i społecznościami,  powstały propozycje nowego prawodawstwa na poziomie krajowym. W roku 2016, doświadczenie zdobyte w sieci ekomuzeów zostało wykorzystane do stworzenia wspólnego tekstu, nazwanego Manifesto, który podsumowuje dyskusje prowadzone w poprzednich latach, podkreśla poważne podejście do relacji między ekomuzeami i krajobrazem kulturowym. Dodatkowo, omówiona została rola muzeów w odniesieniu do działań na rzecz klimatu w ostatnich latach, a od 2019 włoskie ekomuzea dołączyły do projektów na rzecz podnoszenia świadomości, zaangażowanych w sprawę osiągnięcia celów rozwojowych Narodów Zjednoczonych do roku 2030 (Cele Zrównoważonego Rozwoju). Wszystkie te procesy można będzie podsumować podczas obchodów 50-lecia ekomuzeologii w roku 2021, w ramach programu zwanego  “ekomuzea są krajobrazem” – łącząc dyskusje na takie tematy jak dobry stan, żywotność, partycypacja, różnorodność, krótki łańcuch produkcyjny, gospodarka o obiegu zamkniętym i upowszechnienie. Po rozważeniu powyższych kwestii, Włoski Krajowy Raport podkreśla znaczenie uznania ekomuzeów za 'instytucje pośredniczące’ w ramach Regionalnych Obserwatoriów Krajobrazu, jak zakłada Włoski 'Kodeks Dziedzictwa Kulturowego i Krajobrazu’, i także zgodne z ostatnią ratyfikacją 'Konwencji Faro’.

W Polsce, ekomuzea pojawiły się dopiero w ciągu ostatnich dwóch dekad, ponieważ w wieku XX (do roku 1989) sytuacja polityczna z rządami totalitarnymi nie pozwalała na demokratyczne podejście do zarządzania dziedzictwa kulturowego. Społeczności lokalne były postrzegane jako odbiorcy dziedzictwa w scentralizowanym sposobie zarządzania, w którym interpretacja dziedzictwa opierała się na obowiązujących poglądach związanych z oficjalną ideologią. Teoretycznie, dziedzictwo kulturowe należało do państwa i ludzi, ale praktycznie nie było poczucia współwłasności dziedzictwa. Koncepcja ekomuzeum nie była upowszechniana a studia muzeologiczne nie obejmowały zasad nowej muzeologii. Pierwszy projekt, którego celem była popularyzacja koncepcji został zrealizowany z inicjatywy Fundacji Partnerstwo dla Środowiska w roku 2000 we współpracy z siostrzanymi fundacjami z Czech, Słowacji i Węgier. Projekt ten pozwolił na zbadanie zainteresowania koncepcją wśród społeczności lokalnych czterech krajów i tworzenie sieci związanej z upowszechnieniem metodyki ekomuzeum we współpracy z ekomuzeami ze Szwecji (Bergslagen Ekomuseum, Ekomuseum Nodre Atradalen, Ekomuseum Falbygden-Ätradalen, Gransland Ekomuseum and Emans Ekomuseum). Koncepcja ekomuzeum została upowszechniona w Polsce dzięki dwóm organizacjom: najpierw Fundacji Partnerstwo dla Środowiska (do roku 2010) a następnie Fundacji Miejsc i Ludzi Aktywnych (po roku 2010). Wysiłki te zaowocowało powstaniem pierwszych inicjatyw ekomuzealnych, które opierały się na współpracy lokalnych stowarzyszeń, instytucji i przedsiębiorców.

Szczególne podejście do ekomuzeów w Polsce przejawia się głównie w ich rozumieniu jako sieci miejsc/obiektów. W sposobie upowszechnienia dziedzictwa kulturowego na terenie ekomuzeów podkreśla się “żywą” kolekcję jako ilustrację przyrodniczych i kulturowych wartości regionu, i ich spuściznę dla mieszkańców. W tym sensie, zbliża się do podejścia opartego na krajobrazie kulturowym, dodając sieć centrów interpretacji dziedzictwa do ich rdzenia. Każde miejsce funkcjonuje jako punkt, a grupa osób (koordynator/zespół koordynujący) jest odpowiedzialna za koordynację, promocję, realizację projektów ekomuzealnych, których celem jest przede wszystkim badanie, publikacje, system informacji i działania marketingowe. Kluczowym działaniem w ekomuzeum są warsztaty prowadzone przez lokalnych producentów, rzemieślników i artystów  jako wydarzenia prezentujące proces twórczy (np. garncarz przy kole, kowal w kuźni czy wikliniarz, malarz na szkle w pracowni, producent owczego sera w bacówce). Relacje ustanowione pomiędzy ekomuzeami i krajobrazem  są również zaakcentowane, poprzez oznakowane szlaki, które ułatwiają poruszanie się pomiędzy poszczególnymi punktami ekomuzeum. Polskie ekomuzea często tworzą kalendarze wydarzeń, dzięki którym potencjalni odwiedzający mogą wcześniej zaplanować w nich wizytę.

Mapa ekomuzeów w Polsce znacząco się zmieniła w ostatnich latach. Od roku 2000 do 2006, powstało 15 ekomuzeów. Europejskie fundusze regionalne, takie jak Program LEADER, umożliwiły finansowanie ekomuzeów, a instytucje z nimi związane stały się dobrymi partnerami do współpracy, głównie w zakresie turystyki i edukacji regionalnej – generalnie, jest to wspólne doświadczenie dzielone z trzema innymi badanymi krajami. W roku 2012 przeprowadzono badanie ekomuzeów, które zidentyfikowało ich 56, a obecnie trudno jest ustalić dokładną liczbę działających ekomuzeów, ponieważ są one często oddolnymi inicjatywami, zapoczątkowanymi i koordynowanymi przez lokalne NGO – Polski Krajowy Raport zidentyfikował i próbował dotrzeć do 44 ekomuzeów, znalezionych podczas kwerendy w internecie, a następnie weryfikowanych telefonicznie. Ostatecznie, w ogólnopolskim badaniu uwzględniono 22 ekomuzea.

Badanie ankietowe, uzupełnione wywiadami, przeprowadzone w ramach projektu EcoHeritage, dostarczyły danych, które raz jeszcze potwierdziły związki pomiędzy procesami politycznymi, krajobrazami kulturowymi, poglądami wyrażanymi przez ruchy społeczne, zaangażowanie w lokalny rozwój, instytucjonalizacją i poglądami odkrywanymi przez ekomuzea, a dotyczącymi przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Zgodnie z podejściem teoretycznym, zakłada się, że ekomuzea będą rozumiane jako zasób służący wspieraniu potrzeb społeczności a także rozwojowi zintegrowanemu i społecznemu. Jednakże, Raport Transnarodowy pokazuje, że nawet jeśli przyjąć taki punkt widzenia, to rozwijanie aktywności ekomuzeów, kultury innowacyjności i monitorowania ich wpływu wymaga w ekomuzeach poprawy. W tym sensie, konieczne jest „uwzględnienie potrzeb nowych pokoleń, podjęcie działań na rzecz aktywizacji zachowanej pamięci, sprawienie, żeby była ona dynamiczna i przekazanie jej w przyszłości młodym ludziom” (Luís Mota Figueira, Museu Agrícola de Riachos), “wzmocnienie społeczności, żeby stały się aktorami swojego zrównoważonego rozwoju” (Hugues De Varine). Pilna jest także potrzeba dogłębnego zrozumienia tych procesów w różnych kontekstach, próbując określić ich problemy i ograniczenia, wyobrażając sobie specyficzne potrzeby w odniesieniu do aspektów instytucjonalnych, szkoleniowych, kwestii społecznych etc. Obecnie, niezbędne jest, żeby ekomuzea rozumiały relacje społeczne na poziomie lokalnym, regionalnym, krajowym, europejskim i międzynarodowym, zbierając poglądy na temat spójności społecznej, różnorodności kulturowej i globalnego obywatelstwa. W końcu, istotne jest zrozumienie zmienności, która cechuje ekomuzea, rozważanie ich ciągłej zmiany dynamiki ich rozwoju, i faktu, że mogą stać się czymś innym w zależności od zmieniających okoliczności i kontekstów. W rzeczywistości, główna kwestia, która stanowi powiązanie pomiędzy pierwotnymi cechami ekomuzeów i ich współczesnymi sposobami działania dotyczy konieczności odpowiadania na potrzeby lokalnej społeczności w zakresie zmiany i rozwoju poprzez zrównoważone wykorzystanie ich „żywego” dziedzictwa. Raport przynosi różne perspektywy i stara się odnosić się do wspólnych potrzeb i celów w zakresie diagnozowania potrzeb szkoleniowych i  sprzyjania inicjatywom budowania potencjału i tworzenia silnych sieci.

Rezultaty badań / Proces zbierania i interpretacji danych

Pierwsze fazy projektu EcoHeritage zostały przeprowadzone po serii spotkań, których celem było zwiększenie wiedzy na temat zróżnicowanego podejścia do ekomuzeów, prezentacji projektu i zdefiniowanie scenariuszy częściowo ustrukturyzowanych wywiadów. Wywiady były bardzo istotne dla lepszego zrozumienia specyfiki każdego kraju i zidentyfikowania głównych kwestii do uwzględnienia w kwestionariuszu. Badania zostały przeprowadzone w czterech oficjalnych językach krajów uczestniczących w projekcie w okresie od stycznia do kwietnia 2021. Następnie, było możliwe zidentyfikowanie i przebadanie 104 ekomuzeów – 22 w Polsce, 42 we Włoszech, 22 w Hiszpanii i 18 w Portugalii (listy ekomuzeów są dostępne w aneksach I i II). Przygotowana ankieta zostało podzielone na pięć części, odnoszących się do informacji o instytucji, jej strukturze i zarządzaniu, relacji międzyludzkich i partnerstwa, podejścia ekomuzeum do innowacji, i na końcu do działalności ekomuzeum.

Badana próba była silnie zróżnicowana, ale można było zaobserwować reprezentatywność różnych regionów z czterech uczestniczących w badaniu krajach – nie w sensie statystycznym, ale ułatwiającym jakościowe zrozumienie różnic. W Polsce na przykład, 9 z 16 województw było reprezentowanych. Partnerzy hiszpańscy skontaktowali się z 119 zarejestrowanymi ekomuzeami z terenu całego kraju, w wyniku czego stwierdzili, że 92 z nich działa, 6 przestało działać, a 21 jest w fazie planowania. Badacze włoscy zaangażowali krajową sieć ekomuzeów w różne spotkania, i zebrali znaczącą liczbę ankiet – od 42 instytucji, stanowiących ponad 17% włoskich ekomuzeów. Zespół z Portugalii dotarł do 72 instytucji, w tym ekomuzeów, muzeów społecznych (izb regionalnych) i stowarzyszeń zajmujących się dziedzictwem, przedstawiciele wszystkich regionów kraju, włączając wyspy, zostali poddani badaniu ankietowemu.

Analiza danych z pierwszej części ankiety pozwoliła zaobserwować różnice w podejściu do użycia nazwy ekomuzeum każdym kraju: w Polsce większość z nich używa słowa “ekomuzeum” dla odróżnienia jego specyficznych cech, podczas gdy w Portugalii można łatwo zauważyć, że tylko 6 z nich wykorzystuje termin “ekomuzeum” w swojej nazwie. W badaniu zostały uwzględnione niektóre muzea etnograficzne, ponieważ część z tych instytucji choć zdradza cechy bardziej konserwatywne w tej klasyfikacji, można jednak zaobserwować odczuwalną zmianę w ich podejściu, od metodologii dotyczącej klasyfikacji grup lokalnych do ich zaangażowania w procesy partycypacyjne i rozwój lokalny. Ogólnie rzecz biorąc, przebadane instytucje wykazywały silny związek z przedmiotem zainteresowania ekomuzeów, takich jak środowisko wiejskie, oddolne doświadczenia społeczne, proces społeczno-polityczny i lokalne terytorium.

Struktura organizacyjna ekomuzeów, to kwestia podjęta w drugiej części ankiety. Wykazuje ona znaczącą różnicę w stosunku od tradycyjnych muzeów. Ich koncepcja, struktura i organizacja (przestrzenna i administracyjna) ma osobliwy charakter, odnoszący się do profesjonalnych relacji tego społecznego, oddolnego podejścia, i intencji znalezienia ścisłej definicji, która mogłaby zapobiec nieporozumieniom wynikającym ze specyfiki każdego obszaru. Ekomuzea stanowią przestrzeń społeczną i kulturową, która różni się od tradycyjnych organizacji kulturowych dzięki swojemu przywiązaniu do wiedzy na temat środowiska przyrodniczego i krajobrazu kulturowego, w którym funkcjonują, pomagając obywatelom odkryć historię, rozwój i dynamikę określonego terytorium i społeczności je zamieszkującej. W tym sensie, starają się promować zaangażowanie i świadomość zarówno odbiorców i instytucji, jak i społeczności z tego terenu – łącząc lokalnych profesjonalistów z życiem codziennym terytorium.

Większość analizowanych instytucji ma skrajnie ograniczone zasoby ludzkie – na przykład część z nich dysponuje jedynie jednym do trzech profesjonalistów zaangażowanych w działalność ekomuzeum. Dzięki zainteresowaniu się osobistą sytuacją respondentów, badanie pozwoliło na zidentyfikowanie potrzeb szkoleniowych, skupiając się na profilu docelowych odbiorców procesu budowania potencjału – także starając się zidentyfikować konkretne luki, co mogłoby przyciągnąć ludzi mieszkających na danym terytorium do działań prowadzonych przez ekomuzea. W tym sensie, badanie pozwoliło wywnioskować, że większość profesjonalistów z ekomuzeów posiada wykształcenie w zakresie historii, archeologii, turystyki, dziedzictwa, architektury, nauk przyrodniczych i administracji, przy średniej wieku 40-70 lat. W kwestii równości płci, próba pokazała różne wyniki, czyli wyrównany procent kobiet i mężczyzn w Hiszpanii (45,5% mężczyźni – 54,4% kobiety) i w Polsce (40,1% mężczyźni – 59,1% kobiety), i nierówny rozkład płci w Portugalii i we Włoszech, gdzie większość kadry zarządczej stanowią mężczyźni. Można też było zauważyć, że we wszystkich krajach uczestniczących w badaniach działania wolontarystyczne są głównym elementem funkcjonowania ekomuzeów, jako że około 20-25% respondentów działa jako wolontariusze w ekomuzeum i twierdzą, że rozwijają one ten rodzaj działalności.

Badanie wywołało dyskusję dotyczącą także struktury zarządzania ekomuzeów. Skupiała się ona na kwestiach formy i celów instytucji ekomuzeum z uwzględnieniem relacji ustanowionych do dziedzictwa kulturowego i adekwatność każdej przestrzeni w jego obrębie. Istotne było zrozumienie procesu zarządzania, podejmowania decyzji i finansowania w odniesieniu do badanych ekomuzeów, przeanalizowanie modeli zarządczych przyjętych przez poszczególne ekomuzea. W tym sensie, można było określić profesjonalizację zasobów ludzkich i główne potrzeby osób związanych z ekomuzeami w aspekcie kwalifikacji i budowania potencjału – co będzie stanowiło wskazanie do realizacji jednego z kolejnych działań w projekcie, mianowicie tworzenia platformy szkoleniowej. Proces instytucjonalizacji ekomuzeów i znaczenie ich roli w społeczności można ocenić na podstawie procentu jaki stanowią instytucje, które są własnością publiczną – ok. 40-45% w Portugali, Hiszpanii i we Włoszech. Niektóre z tych ekomuzeów, przede wszystkim w Portugalii i  Hiszpanii zostały włączone w instytucje państwowe, podczas gdy inne są prowadzone przez stowarzyszenia – co dotyczy 30% ekomuzeów w Hiszpanii, Włoszech i Portugalii. Natomiast, w Polsce 54,5% badanych ekomuzeów jest zarządzanych przez grupy nieformalne złożone z różnych podmiotów (NGOs, przedsiębiorcy, instytucje publiczne i osoby indywidualne), co może być istotnym czynnikiem dotyczącym procesu decentralizacji zarządzania dziedzictwem kulturowym po roku 2000. W końcu, respondenci byli całkowicie jednoznaczni przy odpowiedzi na pytanie o cele ekomuzeów: odpowiadanie na lokalne potrzeby takie jak opieka nad lokalnym dziedzictwem, ochrona i interpretacja dziedzictwa kulturowego, wsparcie lokalnej działalności gospodarczej, wzmocnienie lokalnej tożsamości i inne zróżnicowane kwestie związane z lokalnym rozwojem.

Trzecia część badań dotyczyła relacji między ekomuzeami, ich pracownikami (osobami z nim związanymi) a społecznościami, koncentrując się także na partnerstwie pomiędzy różnymi interesariuszami związanymi z ekomuzeum. Można było stwierdzić, że ekomuzea tworzą sieć partnerstw na swoich terytoriach, często opartych na relacjach nieformalnych, co zostało przedstawione za pomocą odpowiedzi na pytanie 15: we wszystkich czterech krajach prawie wszystkie uczestniczące w badaniu ekomuzea utrzymują relacje z siecią lokalnych instytucji / stowarzyszeń i siecią ekomuzeów na poziomie regionalnym. Szczególne są przypadki, które pokazują jak ekomuzea zostały zinstytucjonalizowane w formie lokalnych struktur, takich jak samorząd lokalny, co łączy Włochy i Portugalię. Ponadto, są też inne modele zarządzania, można je zaobserwować w Polsce. Prezentują one zróżnicowane podejście do funkcjonowania jako struktury o formie sieciowej, ustanowione za pomocą oddolnych inicjatyw z różnymi stowarzyszeniami i instytucjami lokalnymi zajmującymi się turystyką, edukacją i rozwojem lokalnym, włączającymi także różnorodnych ludzi – artystów, rzemieślników i producentów. W końcu, warto zauważyć jak Fundusze Europejskie przeznaczone na rozwój regionalny ułatwiły rozwój ekomuzeów, podkreślając także potrzeby związane z budowaniem potencjału w zakresie zarządzania projektami – co jest świadectwem na powiązanie wzajemne lokalne, regionalne i globalne w celu finansowania oddolnych projektów społecznych.

Proces innowacji wdrażanych przez ekomuzea został poddany analizie w części czwartej. Już na pierwszy rzut oka widać, że znaczący jest odsetek pozytywnych odpowiedzi dotyczących stosowania innowacji przez ekomuzea – biorąc pod uwagę zarówno prowadzone działania jak i rozwijanie nowych, ponad 50% portugalskich ekomuzeów i ponad 80% włoskich odpowiedziało pozytywnie, w przypadku Polski, 55% respondentów wykorzystuje innowacyjne podejście do nowych działań i 71% do udoskonalenia realizowanych. Z drugiej strony, tylko 45% hiszpańskich muzeów rozwinęło innowacyjne procesy i 36% zastosowało innowacje do poprawy prowadzonych działań. Spójne potrzeby w zakresie wprowadzania innowacji wymagają jednoznacznej interpretacji danych uzyskanych w tej części, ponieważ część instytucji uznało samo użycie nowych technologii jako przykład innowacji. Kultura innowacji wymaga potraktowania przekrojowego w odniesieniu do ekomuzeów, z wykorzystaniem budowania potencjału i współczesnych narzędzi, tak aby wspomóc wprowadzenie specyficznych procesów innowacji w stosunku do niektórych działań ekomuzeum – komunikacja, badania, stosowanie lokalnych technologii, trwałość oddolnych procesów społecznych, nowe pomysły na rozwój lokalny, działania na rzecz klimatu, zaangażowanie społeczności, alternatywnych rozwiązań w rozwoju społecznym i terytorialnym etc. Wszystkie te procesy powinny być rozpatrywane pod kątek korzyści sieci ekomuzealnej – lokalnie, regionalnie i międzynarodowo. Ekomuzea służą utrzymywaniu silnych więzi z innymi instytucjami, którą to tendencję pokazuje na przykład  procent partnerstw utworzonych przez badane instytucje w analizowanych działaniach: 87% portugalskich ekomuzeów, 76% we Włoszech, 74% w Hiszpanii, i 10% w przypadku Polski – należy pamiętać, że w Polsce, 54.5% ekomuzeów ma już formę partnerskiej sieci i są rezultatem współpracy nieformalnych grup różnych podmiotów (NGOs, przedsiębiorców, instytucji publicznych i osób prywatnych).

Interpretacja zebranych danych pozwoliła na zrozumienie, że kwestie innowacji zostały uznane za adekwatne. Jednakże, wydaje się, że ekomuzea nie dostarczają działań związanych z podnoszeniem świadomości czy szkoleniami w obszarze innowacji. Nie jest jeszcze jasne, czy wynika to z braku informacji na temat szerokiego wachlarza szkoleń dotyczących innowacji, zarówno w zakresie możliwych modeli czy przedmiotu, które można wykorzystać. Ważny podkreślenia jest także brak szkoleń dla zespołu każdego ekomuzeum (fachowców, koordynatorów, wolontariuszy), które mogłyby być też rozszerzone na członków społeczności zaangażowanych w jego działania, jako że zgodnie z paradygmatem ekomuzeum opierają się one na partycypacji i zaangażowaniu społecznym. W końcu, nie było danych sugerujących zainteresowanie włączeniem innych uczestników (okazjonalnie i na stałe) w proces planowania i działania jako czynnik innowacji w życiu ekomuzeum. Badanie pokazało, że ekomuzea są przede wszystkim użytkownikami technologii istniejących na rynku, poza tym nie potrafią określić potrzeb rozwijania specyficznych narzędzi technologicznych dostosowanych do swojego własnego kontekstu w celu rozwiązywania swoich specyficznych problemów. Idea ​innowacji jest odbierana i znajduje miejsce w rozwoju usług dostarczanych w każdym muzeum. Ale równocześnie, ta sama idea nie jest już tak wyraźnie artykułowana w odniesieniu do poprawy procesów czy w związku z potrzebą promocji w ekomuzeum (w stosunku do zaangażowanych ludzi i społeczności), szkolenia w zakresie innowacji, mające na celu stworzenie wartości dodanej do usług, które każde muzeum może czy zamierza oferować również w odniesieniu do poprawy procesów, co może prowadzić do nowych lub lepszych usług. Istnieje potrzeba wzmocnienia kultury innowacji w instytucjach kultury I ekomuzeach, nie myśląc o innowacji wyłącznie jako o kreatywności ludzi, ale rozwijaniu polityki związanej ze szkoleniami, budowaniem potencjału i trwałej organizacji w tej dziedzinie wiedzy.

Część 5 dotyczyła kwestii realizacji zadań ekomuzeów, takich jak ich rola na obszarze ich działania, procesy edukacyjne rozwijane lokalnie, strategiczne funkcje Celów Zrównoważonego Rozwoju i  zbadanie jak pandemia COVID-19 wpłynęła na działalność ekomuzeów. Przebadane ekomuzea rozwijały zróżnicowane inicjatywy, w tym projekty dotyczące wzmocnienia lokalnej tożsamości, promocji spójności społecznej, wzmocnienie równości płci, ochrony środowiska, i wspierania rozwoju gospodarczego. Wszystkie wyżej wymienione działania mają wyraźny wpływ na wzmocnienie spójności społecznej i zrównoważonego rozwoju. Znaczące jest, że 20% wykazuje zintegrowaną wizję dziedzictwa, zbieżne pojęcia, takie jak krajobraz kulturowy i podnoszenie walorów estetycznych gminy, związek ludzi z rolnictwem, krajobrazem przyrodniczym, etc. Takie podejście zbiega się z ideą krajobrazu kulturowego, zgodnie ze wskazaniami Okrągłego Stołu w Santiago de Chile z roku 1972 i z Konwencją Krajobrazową Rady Europy (2000). Krajobraz przyrodniczy i kulturowy został uwzględniony w oparciu o odpowiedzi zawierające zróżnicowane pojęcia ze strony ekomuzeów: w Polsce, wzmianki o dziedzictwie przyrodniczym odnoszą się do takich pojęć jak środowisko (45,45%), bioróżnorodność (31,81%) i ekosystemy (18,18%); krajobraz kulturowy jest szczególnie silnie zaakcentowany we Włoszech (82,1%) i Portugalii (66,7 %). Szeroki zakres działań jest rozwijany przez instytucje w odniesieniu do krajobrazu przyrodniczego i kulturowego, i obejmuje wizyty z przewodnikiem, warsztaty tematyczne i wydarzenia koordynowane wspólnie ze szkołami i innymi instytucjami angażującymi wszystkie grupy wiekowe, od dzieci po seniorów.

Potrzeby szkoleniowe

Różnorodność doświadczeń podkreślają też zróżnicowane podejścia do ekomuzeów, zaobserwowane w każdym z analizowanych krajów. Niemniej jednak, można było zidentyfikować zbieżne kwestie, które mogłyby tworzyć wspólną płaszczyznę w zakresie zasobów ludzkich i aktualnych potrzeb szkoleniowych ekomuzeów. Wysoki odsetek osób zarządzających i pracowników nie posiada wykształcenia w zakresie muzeologii: Hiszpania – 71.4% u kadry zarządzającej, 85% dla pozostałego personelu; Polska – 88%/90%; Włochy – 79%/74%; Portugalia – 40%/80%. Natomiast, posiadają oni wykształcenie w innych dziedzinach wiedzy i dyscyplinach takich jak historia, archeologia, biologia, nauki o środowisku, nauki społeczne, turystyka etc. Większość badanych instytucji jest otwarta na działania rozwojowe i uczestniczenie w inicjatywach na rzecz budowania potencjału, uwzględniając ich rozprzestrzenienie terytorialne i główne aspekty zarządzania ekomuzeum. Wysiłek na rzecz znalezienia zbieżnych potrzeb szkoleniowych został podjęty ze względu ich znaczenie dla przeprowadzenia kolejnych działań w projekcie EcoHeritage. Wyraźnie podkreślono znaczenie specyficznych narzędzi szkoleniowych, podejść i metodologii dla ekomuzeum, co zostało określone po przeprowadzeniu badań ekomuzeów w czterech krajach, i główne wytyczne tego raportu zapewnią właściwy dobór narzędzi szkoleniowych i systematyczny rozwój silnych sieci – uwzględniając szerokie podejście, tak aby dotrzeć zarówno do aktywnych ekomuzeów, jak i „uśpionych” instytucji i planowanych ekomuzeów.

Podstawowe potrzeby zdiagnozowane dzięki procesowi badawczemu stanowią wskazania w zakresie kluczowych kwestii związanych z budowaniem potencjału, które można podsumować w kilku tematach: rozwijanie kompetencji w zakresie zarządzania projektami – wyraża lokalną potrzebę rozwijania umiejętności planowania; rozwijanie kompetencji w zakresie tworzenia projektów odnoszących się do lokalnego dziedzictwa kulturowego; rozwijanie kompetencji w zakresie wdrażania projektów, zarządzania, monitorowania i ewaluacji; wśród innych specjalności. W tym obszarze można rozważać trzy podejścia: szkolenie w zakresie muzeologii, takie jak planowanie muzeum, proces konserwacji i dokumentacji, który może dotyczyć ekomuzeologii, takie jak partycypacyjna inwentaryzacja dziedzictwa kulturowego, zarządzanie, planowanie i wymiana wiedzy; i umiejętności zarządcze niezbędne do realizacji kompleksowych projektów, uwzględniających ich oddziaływanie gospodarcze, społeczne, globalne i na środowisko lokalne, jak również możliwości finansowania, pod kątem ich trwałości. W tym sensie, innowacja jest postrzegana jako przedmiot przekrojowy, który obejmuje wszystkie procesy związane z budowaniem potencjału, ponieważ jest to niezbędna ścieżka do inkubowania inicjatyw ekomuzealnych poprzez podkreślanie ich roli społecznej i ich znaczenia dla lokalnego, zintegrowanego rozwoju. Ekomuzea mają ścisły związek ze swoim terytorium, co stanowi wyzwanie dla znalezienia podobnych problemów i rozwiązań, co może wzmocnić proces wzajemnej wymiany – online czy osobistej – podkreślając ich rolę jako instytucji kulturowych i społecznych.

Idea wymiany wiedzy może połączyć tę różnorodność doświadczeń poprzez wzmocnienie procedur oddolnych z interdyscyplinarną dyskusją, tak aby w procesie wspólnego uczenia się każda instytucja I jej zespół mógł znaleźć podobieństwa i wspólne problemy, potrzeby i cele. Uniwersytet, w tym sensie, mógłby być przestrzenią służącą dzieleniu się wiedzą akademicką i tradycyjną, łącząc różnorodność uwarunkowań i uwzględniając perspektywę lokalną jako tak samo ważną jak wiedza naukowców. Głównym wyzwaniem jest znalezienie tego, co byłoby najlepszym sposobem rozwijania programu szkoleniowego, uwzględniającego atrakcyjne podejście dla profesjonalistów, odbiorców i partnerów ekomuzeów. Moduły szkoleniowe powinny służyć poprawie usług muzealnych i ich relacji ze społecznościami, i, z punktu widzenia efektywności i stosowalności, niektóre specyficzne tematy powinny być wzięte pod uwagę w ścisłym związku z programami lokalnymi i globalnymi: strategiczne zastosowanie Celów Zrównoważonego Rozwoju, działania na rzecz klimatu; innowacje; monitoring i ewaluacja; etc. Wszystkie te kwestie są ze sobą powiązane w kontekście  dostarczania narzędzi do rozwijania projektów i badań. Ostatecznie, nawet uwzględniając wykorzystanie narzędzi online jako niezbędne, przede wszystkim z powodu kontekstu pandemii, niezbędne jest uwzględnienie znaczenia wydarzeń w kontakcie bezpośrednim, jako że muzeum jako miejsce spotkań jest jedną z głównych cech ekomuzeum. W kolejnych miesiącach będzie możliwe znalezienie sposobów na zbilansowanie narzędzi online i wydarzeń w realu, uwzględniając zawsze konieczność zastosowania zasad sanitarnych.

Jedną z możliwości sugerowanych podczas wywiadów jest wymiana wydarzeń między ekomuzeami: “ideałem byłoby stworzenie miejsca pobytu dla grupy 10/15 ludzi, którzy żyliby w świecie ekomuzeum przez tydzień: być tam, spać, czuć dreszczyk emocji w ekomuzeum w towarzystwie swojej grupy.” (Emanuel Sancho, Museu do Traje de São Brás do Alportel). W tym sensie, mógłby zostać przygotowany projekt, który ustrukturyzowałby moduły dla każdej części, uwzględniając warunki dla współnego uczenia się, gdzie przedstawiciele ekomuzeów  uczestniczyliby w podobnej dynamice, dzieląc prezentacje i zawsze próbując stosować trójwymiarową perspektywę ekomuzeów: terytorium/dziedzictwo/społeczność. Główne podejście opiera się na dzieleniu doświadczeń, na przykład, poprzez zorganizowany w ten ośmiomodułowy model: Moduł I: prezentacja każdego terytorium; Moduł II: prezentacja każdej społeczności; Moduł III: modele zarządzania ekomuzeum oraz techniki i metodologie partycypacji społecznej; Moduł IV: prezentacja dziedzictwa kulturowego; Moduł V: mapowanie trudności, problemów i potrzeb; Moduł VI: mapowanie rozwiązań; Moduł VII: Cele Zrównoważonego Rozwoju, działania na rzecz klimatu i powiązania między kwestiami globalnymi i lokalnym terytorium; Moduł VIII: narzędzia monitorowania i rezultaty ewaluacji, i oddziaływanie ekomuzeów w obszarach ich działania.

Uwagi końcowe i dalsze kroki

Raport przyniósł różne wyzwania związane z ekomuzeami we Włoszech, Polsce, Portugalii i Hiszpanii. Czy można znaleźć wspólny sposób rozumienia ekomuzeów w tych czterech, tak różniących się od siebie, krajach? Jak znaleźć i skupić się na stworzeniu wspólnej płaszczyzny do budowania potencjału i wzmocnienia sieci, uwzględniając zaobserwowane różnice i odległości, które dzielą ekomuzea? Kwestie te, jak również wiele innych, które pojawiły się po zebraniu informacji i opracowaniu raportu. Każde z badanych ekomuzeów miało inne podejście do zarządzania dziedzictwem kulturowym, ekomuzeum i krajobrazem, a także cechowało się różnymi ramami instytucjonalnymi i koncepcyjnymi. Tworzenie dokumentu miało za zadanie: znalezienie zbieżnej metody, którą będzie można odnieść  do potrzeb szkoleniowych ekomuzeów i ich społeczności. Ponadto, podejście metodyczne połączyło dane jakościowe i ilościowe dla głębszego zrozumienia badanych kontekstów – grupy dyskusyjne, wywiady z naukowcami, spotkania i badania były bardzo pomocne dla wzbogacenia i interpretacji zaobserwowanych kontekstów i ustanowienia następnych kroków.

Jedno wydarzenie było szczególnie ważne dla interpretacji współczesnej ekomuzeologii: Wieża Babel – dialog ludzi Muzeów. Zostało ono zorganizowane w formie serii webinariów przez Université de Liège UR Interfacultaire AAP (Sztuka, Archeologia i Dziedzictwo) od lutego do kwietnia 2021. Zespół projektu EcoHeritage był reprezentowany podczas tego wydarzenia, poprzez specjalne seminaria prowadzone przez Judite Primo, Mario Moutinho, Oscar Navajas Corral i Raul Dal Santo. Hugues de Varine również uczestniczył, wnosząc aktualną perspektywę odnośnie ekomuzeów i główne elementy odnoszące się do zrozumienia ich roli w społecznościach, jak również wyzwań, jakie przed nimi stoją, i potrzeb: szerokie zaangażowanie społeczności, dla których i z którymi ekomuzea planują i realizują działania na rzecz zrównoważonego wykorzystania „żywego” dziedzictwa, których celem jest zintegrowany rozwój lokalny; skuteczna komunikacja, także w sposobach interpretacji; szkolenia personelu, w szczególności wolontariuszy i lokalnej społeczności także w zakresie rozwijania innowacyjnych usług; partycypacyjny monitoring także z zastosowaniem narzędzi samooceny; mierzenie oddziaływania działań; niestabilne działania spowodowane problemami finansowymi i pandemią; zachęta do edukacji dla różnych grup wiekowych i w sposób oparty na współpracy, i poświęconej dziedzictwu in situ, w szczególności krajobrazowi kulturowemu; zainteresowanie dalszym wykorzystaniem Celów Zrównoważonego Rozwoju 2030 jako przekrojowych celów swojej własnej działalności.

Ten diagnostyczny etap umożliwił zrozumienie kontekstu działania ekomuzeów w każdym z czterech krajów. Ramy koncepcyjne, instytucjonalne, prawne i praktyczne są różne, ale zbiegają się one w rozumienie ekomuzeum w powiązaniu z pierwotną koncepcją odwołującą się do triady dziedzictwo/społeczność/ terytorium. Ponadto, ekomuzea są ściśle powiązane ze swoimi czasami, interesując się współczesnymi kwestiami, na przykład, sprawiedliwością poznawczą, rozwojem społecznym, kwestiami gender, Celami Zrównoważonego Rozwoju i działaniami na rzecz klimatu. Następne kroki w projekcie będą obejmowały tworzenie podręcznika dobrych praktyk, zestawu narzędzi do partycypacyjnego zarządzania dziedzictwem i Otwartych Zasobów Edukacyjne (OERs), a także internetowej aplikacji szkoleniowej. Wszystkie te etapy ułatwią wzmocnienie sieci ekomuzeów w kontekście europejskim i pozaeuropejskim, jako że podejście projektu EcoHeritage może być powielane w innych kontekstach, a także może przybliżyć ekomuzea z innych regionów.

Koordynatorzy naukowi

Nunzia Borrelli, Silvia Dossena, Barbara Kazior, Mario Moutinho, Marcelo Murta, Óscar Navajas, Manuel Parodi-Álvarez, Lisa Pigozzi, Raul dal Santo, Julio Seoane, Maristela Simão, Lucia Vignati